سایت حقوقی دادآور
ابراهیم دلشاد معارف-حقوقدان
دکتر ناصر کاتوزیان ، سال گذشته در یازدهم شهریور روی در نقاب خاک کشید و تمام دوستدارانش را در بُهت و غمی جان گداز فرو برد . به زغم مدعیان، وی ماندگارترین چهرۀ حقوقِ ایران زمین است. چهرۀ ماندگاری که به لطفِ سِحر قلمش و عمق و وسعت معلوماتش و شخصیت والایش برای این ماندگاری نیازی به همایش و اهدای تندیس نداشت.
چه نامی ماناتر و پایاتر از نامی که هر روز در کلاس‌های درسِ دانشکده‌های حقوق و محکمه‌های دادگستری و دارالوکاله‌ها طنین انداز و قول و نظرش فصل الخطاب هر ادعاست؟
دکتر کاتوزیان شیفته و شیدای عدالت بود و خود را خاضعانه «سرباز عدالت» می‌نامید.«عدالت» ترجیع بند کلام استاد بود. به گواهی آثار ارجمندش، در تمام عمر خود کوشید تا از دایرۀ تنگِ جُمودِ قوانین عبور کند و بی آن که قانونی را نقض کند، با نَقبی به فلسفۀ قانون گوهرِعدالت را کشف کند و نمایان سازد . چه آن گاه که در کسوت شریف «قضاوت» بود و چه آن گاه که در مقام استاد، با کلام شیرینش عدالت را مدام در گوش دانشجویانش نجوا می کرد و چه آن گاه که می نوشت، جمله ای بر قلمش جاری نمی شد مگر آن که برای تبیین عدالت و درخدمت عدالت باشد .
پدر علم حقوق ایران
او را «پدر علم حقوق ایران» خواندند – حتی در صدا وسیما که در حیات او چندان روی خوش نشان نداده و عنوان چهرۀ ماندگارِ حقوق را از وی دریغ کرده بود در بخش‌های خبری اش استاد را با این لقب خواند – اما می توان عنوان «فیلسوف حقوق ایران» را نیز بر این عنوان افزود . آموزش فلسفه حقوق در ایران و نگاه به حقوق با رویکردی بیرونی (External) و انتقادی (Critical) که جان مایۀ فلسفه حقوق است با اثر فاخر «فلسفه حقوق» او در ایران آغاز شد و البته این نوع نگاه فلسفی به حقوق، محدود به این اثرِ استاد نبود بلکه نگاه فلسفی وی به حقوق در تمام آثارشان هویدا است .
در سیاست اندیشه ورز بود
دکتر کاتوزیان و دغدغۀ عدالتخواهیِ او محدود به حوزۀ حقوق نبود – اگر چه بیشترین سهم در این زمینه به حقوق اختصاص داشت – بلکه او در سیاست نیز اندیشه ورز بود و در این حوزه هم قلم و قدم زده است . کتاب «گذری بر انقلاب ایران» و «مبانی حقوق عمومی» و مقالات و مصاحبه های متعددی که در حوزۀ مبانی سیاسی، قدرت ،حکومت و دموکراسی و حکومت قانون داشته اند گواه این مدعاست. وجه ممیز اصلی آثارِ مکتوب وی از سایر نویسندگان حقوقی ، جنبۀ ادبی آن است .
دکتر کاتوزیان در قامتِ حقوقدانی ادیب، کتاب‌ها و مقالات خود را به رشتۀ تحریر در آورده است به گونه‌ای که شیوۀ ادبی وی در نگارش آثار حقوقی، مختص به اوست و بدیل ندارد . نمونۀ فاخر این نثرِ ادبی – حقوقی وی در پیشگفتارهایی است که بر کتاب‌های خود و سایر نویسندگان نوشته است که خود، ارزش مطالعۀ خاص دارند و به همین دلیل نیز مجموعه پیشگفتارهایی که بر آثار خود یا برخی نویسندگان دیگر نوشته است در کتاب جداگانه‌ای به نام «گویاتر از گفتارها» جمع‌آوری کرده است .
استاد در سال‌های پایانی عمر که گویی خود بدان واقف بود زندگینامه خود نوشت را با عنوان «از کجا آمده ام آمدنم بهر چه بود؟ زندگی من …» تالیف کرد که سندی متقن بر زندگی پر فراز و نشیب او در عدالتخواهی و عدالت گستری و مخالفت با عدالتِ ماشینی و نوعی است . از مهاجرت به اراک و مشهد به عنوان قاضی دادگستری، بازگشت به تهران و تدریس در دانشگاه و تألیف کتاب‌های متعدد و فعالیت‌ها و سخنرانی در محوطه دانشگاه تهران در بحبوحه انقلاب و تهیۀ اولین پیش نویس قانون اساسی همراه با عبدالکریم لاهیجی و دکتر حسن حبیبی و آنچه بعد از انقلاب بر او گذشت و بازگشت وی در سال ۱۳۷۰ به دانشکده حقوق دانشگاه تهران همه و همه با جزییات و به تفصیل در این کتاب آمده است .
سرِ تعظیم در برابر قدرت فرود نیاورد
کاتوزیان چنان انسان خود ساخته ای بود و آنچنان به خود و به رسالت سنگینی که در تحقق عدالت بر دوش خود احساس می کرد، باور داشت که هیچگاه سرِ تعظیم در برابر قدرت فرود نیاورد . نمونه‌هایی از آن در زندگی نامه خود نوشت وی آمده است که به عنوان نمونه می‌توان به موردی اشاره کرد که در عنفوان جوانی از حضور در مراسمی که مدال های شاگردان اول به وسیلۀ شاه اعطا می شد به دلیل نارضایتی از برخوردِ شاه با دولت مصدق از حضور در این مراسم سرباز می‌زند و به همین دلیل از بورس اعزام به خارج محروم می‌شود و به تعبیرِ خود، نخستین هزینۀ مقاومت را این گونه می پردازد .دکتر کاتوزیان در فراز پایانی زندگینامه خود نوشته اند : «این دفتر حقیر هنوز به پایان نرسیده است و خدا می داند که چگونه بسته می‌شود. ولی آرزویم این است که برگ‌های آینده سبب شرمساریِ نویسندۀ آن نباشد و قلمی که تاکنون به راه عدالت رفته است همچنان به صراط مستقیم رود و انحرافی در آن راه نیابد و در خدمتِ این و آن قرار نگیرد . فرشتۀ عدالت پیوسته چشم به راه پیوستن به اوست . پس ما نیز به شیوۀ راستان و مجاهدان دستِ نیاز به درگاه حق داریم و دعایمان این است که به ما صبر عطا کند و گام هایمان را استوار دارد.»
جایزه کاتوزیان
امید است جامعۀ حقوقی ایران به پاس خدمات عظیم و بی بدیل این استاد فرهیخته به حقوق ایران که با نام او شناخته می شود، جایزه‌ای با نام وی برای آثار فاخر حقوقی تدارک ببیند و «جایزۀ کاتوزیان» را هر ساله به بهترین اثر حقوقی ایران تقدیم کند. این کمترین کاری است که جامعه حقوقی ایران می‌تواند در مقام ادای دین در قبالِ این بزرگمردِ تکرار ناپذیر انجام دهد . یادش گرامی و راهش پر رهرو باد .
به نقل از سایت روزنامه قانون
