ورود کاربران

اطلاعات

آشنایی با خدمات موسسه حقوقی

حق ستان دادآور

تماس با وکیل :          66519169

پیامک :         30004650196448

رزومه مدیر موسسه

رزومه مدیر موسسه حقوقی حق ستان دادآور

دانلود نرم افزار رایگان دادآور

دانلود نرم افزار رایگان دادآور

پرینت

نقدی در چیستی و چرایی ضمان عاقله

در . ارسال به مقالات حقوقی علمی

آزادی پورجعفر*

⚖️⚖️⚖️⚖️
عاقله، واژه ای عربی و دست کم دارای سه معنی است. عاقله از عقل گرفته شده که به معنی بستن، منع و نگاه داشتن بوده و اعراب این واژه را با واژه دیه نیز مترادف می دانند و عاقله در اصطلاح به کسانی گفته می شود باید دیه را به جای قاتل بپردازند.
بر این اساس ماده 468 ق.م.ا مقرر می دارد: «عاقله عبارت از پدر، پسر و بستگان ذکور نسبی پدری و مادری یا پدری به ترتیب طبقات ارث است. همه کسانی که در زمان فوت می توانند ارث ببرند به صورت مساوی مکلف به پرداخت دیه می‌باشند.»
گفته شده که حکم عاقله از جمله احکام امضایی بوده و اعراب پیش از اسلام با توجه به زندگی قبیله ای خود چنین آیینی را اجرا کرده و بر آن باور داشته اند. آنان در قتل های خطائی صد شتر را به نزد اولیای دم برده و پای شترها را می بستند و به بستن پای شتران، «عقل کردن» می گفتند.
اجرای چنین آیینی از بسیاری از درگیری های اعراب که نتیجه ای جز خون و خونریزی بیشتر در بر نداشت جلوگیری می کرد و در زمان خود ابداع بسیار جالبی بود به باور برخی از نویسندگان، می توان آنرا با نهاد بیمه در دوران معاصر، مقایسه کرد.
بر خلاف آنچه که برخی بر آن پافشاری می کنند در هیچ کجای قرآن کریم، نشانی از مسئولیت عاقله
یافت نمی شود. در اسلام اصل بر شخصی بودن مجازات ها و قاعده وزر است در حالی که پرداخت دیه توسط عاقله در مغایرت کامل با چنین اصلی است. البته استثنایی که همه حقوقدانان آنرا پذیرفته اند مسئولیت عاقله در جنایاتی است که قاتل در آنها مجنون و یا نابالغ باشد. چنین استنباطی از ضمان عاقله، جنبه ای عقلایی داشته و با مقتضیات زمانه حاضر نیز همخوانی بیشتری دارد.

اما اصولا چرا باید عاقله در جنایات خطایی کسی که بطور کامل از قوه عقل برخوردار است مسئولیت داشته باشد؟ مگر نه آن است که در آیه 164 سوره مبارکه انعام به صراحت بر شخصی بودن مجازات تأکید ورزیده شده است(وَلاَ تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَى).
بنابراین به باور نویسنده حکم ضمان عاقله به ویژه در موردی که جانی در هنگام جنایت خطایی دارای قوه تشخیص باشد هم از جنبه مخالفت با کتاب و هم از جنبه عقلایی، فاقد وجاهت است و فقه پویایی اسلامی نیز آنرا به این کیفیت نپذیرفته است. در پایان به گزیده ای از سخنان آیت الله مرعشی پیرامون ضمان عاقله اشاره می نماییم. ایشان در کتاب دیدگاههای نو در حقوق کیفری اسلامی اسلامی می نویسند: «مسئولیت عاقله اختصاص به جامعه‌ای دارد که نظام قبیله‌ای بر آن حاکم باشد. بنابراین در جامعه ما که چنین نظامی وجود ندارد ... نمی‌توان بستگان جانی را مسئول پرداخت دیه دانست. چنانچه در مسئله دچار شک گردیم و ندانیم که آیا چنین حکمی اختصاص به نظام قبیله‌ای داشته و یا اختصاص به چنین نظامی ندارد، مقتضای اصل عدم مسئولیت در صورت شک در مسئولیت این است که هیچ یک از بستگان جانی چنین مسئولیتی نداشته باشند.
... به هر حال، دلیل معتبری بر مسئولیت عاقله در جامعه ما وجود ندارد و اجماع اصحاب در چنین مواردی معتبر نیست؛ زیرا این اجماع یک اجماع مدرکی است.»

*وکیل دادگستری

ارسال به شبکه های اجتماعی

مطالب مرتبط