«روح توافق» به چه معناست؟

در میان اخباری که بصورت روزانه از خبرگزاری های بین المللی و رسانه های مجازی دریافت می کنیم، با برخی واژه های پر بسامد برخورد می کنیم که آگاهی از بار معنایی آنها نه تنها برای یک کنشگر حقوقی و یا سیاستمدار، ضرورت دارد بلکه می بایست از این گونه واژگان به شیوه ای درست و شایسته در گفتمان خویش بهره گیرد.

اصطلاح «روح توافق» نیز در ردیف ترکیباتی جای دارد که به تازگی در ادبیات سیاسی ایران از آن سخن به میان آمده و این روند به ویژه از آغاز پرونده هسته ای شدت بیشتری یافته است. به جرأت می توان گفت که رواج روزافزون این اصطلاح در گفتمان سیاسی ایران، وامدار و ره آورد گفت و گوهای هسته ای است. به دیگر سخن این مذاکره کنندگان هسته ای بودند که برای نخستین بار در ایران، این اصطلاح را در گفت و گوهای خود با رسانه های درون مرزی به کار بردند. برای روشن شدن موضوع، چند نمونه از کاربردهای ترکیب پیش گفته در پی می آید:

- ترامپ: ایران به روح توافقنامه هسته ای عمل نمی کند.
- ظریف: آمریکا به متن توافق هسته ای هم پایبند نیست، روح آن به کنار!
- اوباما: روح توافق هسته ای حکم می کند که ایران اقدامات تحریک آمیز نکند.
- موسویان: آمریکا پس از اجرای توافق هسته ای، روح برجام را مکررا نقض کرده است.
شایسته است پیش از پرداختن به چیستی ترکیب «روح توافق»، معنای لغوی «روح» را در این ترکیب مورد بررسی قرار دهیم. روح در اینجا، برگردان واژه spirit در زبان انگلیسی می باشد که فرهنگ های واژگان برای آن، برابرهای دیگری همچون «معنا» و «معنای حقیقی» را قرار داده اند.

در بررسی یک سند حقوقی باید افزون بر «متن» آن سند به «روح» و معنای آن و نیز هدف تنظیم کنندگان آن پرداخت. در اینجاست که حتی برخی پا را از این هم فراتر گذاشته و بر این باورند که برای دانستن علت غایی تصویب یک سند حقوقی باید پیش نویس آن و مشروح مذاکرات منتهی به پذیرش آن سند مورد کنکاش قرار گیرد. آنان بر آنند تا به روح سند، ارزشی همسنگ با متن سند قائل شوند. اما چنین برداشتی از قضیه، ممکن است طرف های امضا کننده سند را با تضاد منافع روبرو کرده و برخی از آنها با آن به مخالفت برخیزند.
در پیش گرفتن دیدگاه همسنگی متن و روح اسناد همیشه با این چالش روبروست که مخالفان آن می گویند که اگر اراده تدوین کنندگان سند بر امری باشد به صراحت آنرا در سند می گنجانند. پس هنگامی که از گنجاندن مسئله ای در سند سر باز می زنند این بدان معناست که خواستار درج آن در سند نبوده اند. اما چنین استدلالی دچار کاستی هایی است. چرا که در گفتگوهای دو یا چند سویه پیش از پذیرش یک سند، طرفین ناچار به عقب نشینی هایی هستند تا بتوانند مذاکرات را به پیش برند. آنان در برگزیدن این شیوه تلاش می کنند تا واژگان دو پهلو و مبهم را در متن سند بکار برند تا در هنگام نیاز قادر به بهره گیری از معنای مورد نظر خود باشند. در متن بسیاری از اسناد بین المللی به واژه هایی بر می خوریم که از کاربردها و معانی گوناگون برخوردار بوده و طرفهای امضا کننده با علم و آگاهی کامل و زیرکانه در بخش های کلیدی این اسناد آنها را بکار برده اند. اتخاذ چنین شیوه ای ممکن است طرفها را در اجرای توافقات دچار اختلاف کند. اختلافاتی که همیشه از تفسیر این اسناد سرچشمه می گیرد.
توجه به متن و روح سند در اینجا رخ می نماید و از اهمیت بسزایی برخوردار است. دانشنامه ویکی پدیا در تعریف متن و روح قانون می نویسد:
《... هنگامی که یکی از متن قانون اطاعت می‌کند و نه روح آن، به آن معناست که از تفسیر لفظی لغات (متن) قانون - و نه لزوماً قصد و نیت کسانی که آن قانون را نوشته‌اند - پیروی می‌کند. در مقابل وقتی که یکی از روح قانون - و نه متن آن - پیروی می‌کند، در حال انجام کاریست که مد نظر نویسندگان آن قانون است هرچند لزوماً پایبند به جمله‌بندی دقیق آن نباشد.》
بنابراین روح یک سند به معنای قصد واقعی طرفین می باشد حتی اگر چنین امری به صراحت در سند ذکر نشده باشد. به سخن دیگر روح توافق از شروط صریح مندرج در آن فراتر بوده و شروط ضمنی و هدف توافق را نیز در بر می گیرد.
____________________________

آزادی پورجعفر

*مدرس دانشگاه
⚖️⚖️⚖️⚖️⚖️